ARTIKEL hART #90: Close Encounters

CLOSE ENCOUNTERS

Er is al veel gepubliceerd, ook in <h>ART, rond de overzichts-tentoonstelling ‘It’s a poor sort of memory that only works backwards’ van Johan Grimonprez, die op dit moment in het S.M.A.K. loopt. Grimonprez nodigde een aantal andere videokunstenaars en televisiemakers uit, waaronder het Nederlandse duo Jan Dietvorst en Roy Villevoye. Maar wat dóen de werken van die laatsten nu eigenlijk in die tentoonstelling?

Alexandra CROUWERS

In de jaren tachtig verbleef Grimonprez negen maanden als cultureel antropoloog in de binnenlanden van Papoea Nieuw Guinea. Zijn film ‘Kobarweng’ (1992) bestaat uit historische beeld- en audiofragmenten van de eerste kennismaking tussen de Europese kolonisten en de lokale bevolking, die nog in een volkomen geïsoleerde steentijd-cultuur leefde. Sinds 1992 reist Roy Villevoye regelmatig naar Asmat dorpen, gelegen in de Indonesische provincie Papua. Vanaf 2001 begint hij hier samen met kunstenaar en publicist Jan Dietvorst films te maken. Deze lijken een documentair karakter te hebben, maar gaan voorbij aan journalistieke conventies en missen sturende achtergrondinformatie zoals voice-overs. Dit gebrek aan uitleg zorgt ervoor dat de kijker zelf conclusies moet trekken uit datgene wat hij op het beeld ziet: een referentie aan de ervaringen van ontdekkingsreizigers die voor het eerst in aanraking komen met een voor hen raadselachtige cultuur.

THE VIDEO MESSAGE

Papoea’s schijnen een zeer praktisch volk te zijn. Dit is niet onvoorstelbaar gezien de omstandigheden waarin zij zich bevinden: zij leven in bijna ondoordringbare oerwouden, er dreigt soms schaarste aan voedsel en ook in de moeizame politieke omgang met transmigranten uit andere, overbevolkte delen van Indonesië moeten zij vindingrijk zijn. Ook Villevoye en Dietvorst hebben een pragmatische houding: hoe communiceer je als Westerling - èn kunstenaar - met deze groep, zodat er een artistiek resultaat (een film, een foto, een sculptuur) kan worden verkregen? Veel kritiek aan hun adres bestaat uit beschuldigingen van bevoogdend neokolonialisme. Zo hebben zij geen bezwaar tegen betalingen in geld of goederen aan hen die in hun werk figureren. Critici beschouwen dit als een equivalent van spiegeltjes en kralen, maar het komt voort uit de poging om voorbij de evidente economische ongelijkheid een gelijkwaardige relatie te onderhouden met hun onderwerpen.

In de film ‘The Video Message’, via de camera gericht aan Villevoye, zien we een man uitleggen hoe hij in een droom door een geest van een voorouder werd gewaarschuwd dat het gebruik van zijn beeltenis voor een sculptuur van Villevoye taboe is en tot zijn dood zou leiden. Hij vraagt een aanvullend geldbedrag, bovenop het eerder overeengekomen en betaalde bedrag om het ongenoegen van zijn voorouders af te kopen. De stereotype Westerse reactie op deze boodschap komt neer op: “Ja hoor, de man verzint een verhaal om er geld uit te slaan.”

De vragende man is zich echter bewust van het breekbare aspect van zijn dringende verzoek. Ook hij worstelt met de ‘economie’ in de relaties die hij met Westerlingen onderhoudt en zoekt in zijn heldere formuleringen oplossingen voor een wat hem betreft zeer reëel probleem: hij moet een vriend die duizenden kilometers verderop woont vragen om een offer te brengen, dat er voor kan zorgen dat hij blijft leven. Ooit is hij, op uitnodiging van de kunstenaars, in Nederland geweest (over deze reis handelt de film ‘Owner of the voyage’ uit 2007) en weet dat Europa vol met bruikbaar materiaal (cargo) en geld zit, maar hecht tegelijkertijd waarde aan het behoud van wederzijds respectvolle relaties, zowel met Villevoye als met bosgeesten. Voor deze alom rondzwervende voorouders is cash veel minder relevant.

Dit web van sociale relaties, die vaak economisch maar ook cultuurhistorisch en met magisch denken geladen zijn, is tekenend voor de onderwerpen van de films van Villevoye en Dietvorst.

ONTREGELING

Waar Grimonprez in al zijn werken een welhaast subliminale boodschap aanbrengt, die tegen het bovennatuurlijke in het algemeen en menig science-fiction-achtige complottheorie in het bijzonder aan schuurt, zijn de werken van Villevoye en Dietvorst juist bijzonder aards. Binnen Grimonprez’ universum kan ‘Kobarweng’ evengoed beschouwd worden als een verbloemde reconstructie van een vermeende historische close encounter tussen buitenaardse wezens en aardbewoners. Die betekenisverdubbeling van beeld – en montage – is nagenoeg afwezig bij Villevoye en Dietvorst. Zij zoeken de Asmat, maar ook situaties in India en de bossen van Noord Frankrijk op, opdat alles wat zij kennen moet worden geherdefinieerd. Het reizen naar, verblijven in en omgaan met exotische culturen is voor het duo een manier om zichzelf – en bij de presentatie van de werken ook de toeschouwer – allerlei vooronderstellingen over wat ‘de normale gang van zaken’ zou zijn te doen herzien. Bovenal draaien de werken van Villevoye en Dietvorst om relaties tussen mensen.

Tussen de frames van Grimonprez’ films, waarin hij als een superieure context-zapper verbanden legt, zijn flarden van obscure hedendaagse mythevorming te vinden, die weinig meer met de menselijke realiteit te maken lijkt te hebben.

Het lijkt alsof Grimonprez in ‘It’s a poor sort of memory that only works backwards’ zijn eigen in elkaar geknoopte wereldbeeld wil ontkrachten met behulp van verschillende externe middelen. Dit bewerkstelligt hij in de tentoonstellingsruimtes van het S.M.A.K. door de toepassing van een soort pretpark-esthetiek – de kleuterschool-achtige, her en der opgestelde krukjes in informatiehoeken, gloeilampen als verlichting - te combineren met de opwinding van een cinema-ervaring.

De  keuze voor de werken van Villevoye en Dietvorst dragen bij aan die ontregeling door een ongebruikelijk gebrek aan ‘bedoeling’: what you see is what you get. Hierdoor laden zij de tentoonstelling op met een wetenschappelijke cultuur-relativistische geloofwaardigheid, wars van politieke agenda’s of conspiracy theories.

Overigens werd het extra bedrag aan de man uit ‘The Video Message’ betaald. Helaas is deze inmiddels overleden. Of dat iets met de verbolgen geesten van zijn voorouders te maken heeft laat ik graag aan Grimonprez over.

Lees meer >>

ARTIKEL hART #89: 'Over Alles en Niets tegelijkertijd'

Lisa Jeannin en Rolf Schuurmans in Base-Alpha Antwerpen

Over Niets en Alles tegelijk

Het kunstenaarsduo Lisa Jeannin en Rolf Schuurmans maakt werk dat niet zo maar meteen te duiden is, maar wel fascineert. Wat uitleg is dus aangewezen, zeker nu ze exposeren in de Antwerpse Base-Alpha Gallery.

Alexandra CROUWERS

Ergens diep in het Zweedse binnenland werkt het Zweeds/Nederlandse kunstenaarskoppel Lisa Jeannin en Rolf Schuurmans aan de constructie van een parallel  universum met daarin haar eigen bewoners, landschappen en ruimtes en bovenal haar eigen logica. Hun atelier eindigt niet bij de houten wanden van hun uitvalsbasis - een voormalige kerkgebouwtje - maar strekt zich uit tot de omringende naaldbossen, kraakheldere meren, met mos overgroeide rotsen en vreemde lokale bouwwerken. Ook beperken zij zich niet tot één dominant medium, maar gebruiken zij stop-motion animaties, sculpturen, video, 8mm film, muziek, geluid, tekeningen, muurschilderingen, neonlampen en met de hand ingekleurde prints van filmstills. Dit arsenaal aan media wordt bij elkaar gebracht in danig bevreemdende installaties.

Affect

Ondanks dat de twee kunstenaars vooral herkenbare, figuratieve elementen gebruiken zijn de werken binnen rationele wetten welhaast onbegrijpelijk. Ze spelen in op ‘affect’; een term, oorspronkelijk uit de psychologie, die omschreven kan worden als een ‘primaire, lichamelijke reactie die voor het bewustzijn uitgaat’ en niet in taal kan worden omvat (*). Jeannin en Schuurmans geven ons in ieder werk een enorme hoeveelheid informatie in de vorm van beeld en geluid en vertrouwen erop dat uw onderbewuste dit met elkaar verbindt.

Dit affect werkt door de vele verwijzingen naar universele verbeeldingen van mythes en legendes, uit tijden dat volkeren van over deze hele planeet een noodzaak hadden om via beelden, geluiden, rituelen en verhalen hun denkwereld over te brengen. Jeannin en Schuurmans gebruiken de in ons menselijk brein verankerde neiging betekenis te willen geven aan datgene wat wij zien. Wanneer een beeld niet verklaard kan worden binnen rationele logica, vallen we terug op een intuïtieve, symbolische interpretatie. Dat is zowel de basis voor religieuze geloofssystemen als voor het kijken naar kunst. Dat is te merken aan het illusionisme en animisme, dat door hun werken sijpelt, naast noties van sjamanistische verhalenvertellers of magische makers. Toch hoeft u uzelf geen spirituele sjamaan te voelen om het werk te kunnen waarderen. Integendeel, u mag best een nihilistische atheïst zijn, zoals schrijver dezes.

De kern van de installaties bestaat vaak uit meerdere, aan elkaar gerelateerde en op elkaar reagerende projecties. Door de overtuigende hoeveelheid details in de vaak ruimte-vullende installaties krijgt de toeschouwer gemakkelijk toegang tot hun wereld en maakt soms zèlf fysiek onderdeel uit van het werk. In het werk ‘Enter the Wild’ (2009) moet de bezoeker door een in de ruimte opgestelde deur die tegelijkertijd deel uitmaakt van een projectiescherm waarop een gefilmde deur open gaat. Hun nieuwste installatie, ‘Hokus Pokus’ in de Base-Alpha gallery in Antwerpen, is pas te zien nadat de kijker zich door een bliksemschicht-achtige scheur in een muur heeft begeven. De ruimte daarachter is alleen verlicht door blacklight-lampen, waardoor een omringende muurschildering van een berkenbos oplicht. De animatie in de laatste ruimte verbindt een geanimeerd skelet dat door opbloeiende bloemen wandelt met onder meer een hybride tussen een boom en een mens, een fluoriserend driedimensionaal pentagram en een coole goochelaar, die een verpakte Zweedse kaas omtovert van handzame proporties naar een gigantisch bouwwerk. Het pentagram - in de animatie een schaalmodel - staat levensgroot als sculptuur in deze ruimte.

De stop-motion animaties, in sommige opzichten verwant aan de werken van een andere Zweedse kunstenaar, Nathalie Djurberg, en het nostalgisch gebruik van 8mm film maken in eerste instantie een aandoenlijke indruk: in het werk ‘Crossing’ uit 2006 vertoont een kettingrokende, drummende spin een film aan een aantal andere karakters in de setting van een bos. Deze 8mm film toont op haar beurt een groep zombies – gespeeld door vrienden en kennissen -, die door drie Oosterse vechtsporters wordt getemd. In ‘GGG&G’ (2007) worden, naast een soort cultus van trolletjes en een gorilla met een camera in zijn oog, groengeschilderde kinderen opgevoerd, die samen een vrolijke interpretatie van de Hindoestaanse godin Shiva vormen. Dit karakter draagt een ketting van zingende schedeltjes.

Grenzenloos

De beschrijving van deze reeks gebeurtenissen doet lichtvoetig aan, maar er worden binnen de werken van het kunstenaarsduo thema’s aangesneden die groter zijn dan de kortstondige tendensen waar het hedendaagse kunstendiscours zich vaak zo graag mee bezig houdt. Jeannin en Schuurmans willen de grenzen van tijd en ruimte, van schaal en van het denken, van het verbeelden zelf overschrijden.

Het is zinloos te willen uitleggen waar de zelf-geconstrueerde mythes van Schuurmans en Jeannin over gaan. Het volstaat om te melden dat het over Niets en Alles tegelijk gaat. Dat mag vrijblijvend klinken, maar het koppel heeft de luxe niet om vrijblijvend werk te maken wanneer de productie van een animatie gepaard gaat met het bouwen van soms metersgrote schaalmodellen van landschappen en interieurscènes of het drie weken lang beeld voor beeld filmen van ontspruitende bloemen.

Eigenlijk verbeelden de werken en de manier van werken van het koppel vooral een grenzenloosheid tussen alles en niets: hun omgeving wordt geïntegreerd in films, buiten wordt binnen en vice versa, hun vrienden en familieleden treden op als acteurs en gesproken zware, metafysische verhandelingen worden komisch. Alle media die hen ter beschikking staan worden aangewend – hun performances met de keyboard spelende schildpad Vilhelm heb ik nog niet eens besproken –, objecten reïncarneren in karakters of andersom, en zelfs tussen een object en een karakter wordt geen verschil gemaakt: een boom wordt een acteur, een spin bestaat tegelijkertijd als karakter en als een object in verschillende schaalmodellen.

Verdubbeling kwam ook terug in ‘Beyond the Sea’, hun overzichtstentoonstelling in het Malmö Konstmuseum in het najaar van 2010. Hierin werd een groot deel van hun installaties en sculpturen samengebracht. Het woord ‘sea’ uit de titel verwees niet alleen naar ‘zee’, maar ook naar ‘see’: zie, of zien. Deze tentoonstelling benadrukte de samenhang tussen alle werken en maakte duidelijk dat  ieder werk beschouwd kan worden als een hoofdstuk uit een non-lineair - of liever: een multi-lineair - narratief dat zich afspeelt op verschillende niveaus.

De relevantie van hun werk zit voornamelijk in de noodzaak van het maken ervan. Dit straalt over op de toeschouwer, die, hoewel hij er misschien geen touw aan vast kan knopen, voor de tijd van het verblijf in een installatie onherroepelijk deel uitmaakt van Jeannins en Schuurmans uitdijend universum. En dat is de moeite.

(* cf. Nat Muller, ‘Feeling it in your guts’, Metropolis M, nº6, 2009)

De installatie ‘Hokus Pokus’ is te zien t/m 17 december in de Base-Alpha gallery, Kattenberg 12, 2140 in Borgerhout, open van woensdag tot en met zaterdag van 14.00 uur tot 18.00 uur.

Alexandra Crouwers, 2011

Lees meer >>

PROLOOG MASTER-SCRIPTIE SANDBERG INSTITUUT, AMSTERDAM

2001

PROLOOG

Eh, context. Dat is belangrijk, een context. Het geeft niet dat het werk dat iemand maakt tijdsgebonden is, dat gebeurt al snel door het gebruik van tijdschriftafbeeldingen, want dat is een vormgeving van de tijd. Als die context wegvalt, zoals wild-geschilderde Cobra–klonen, die nu zo goed in de markt liggen, blijft er niets over. Tenslotte werden de echte Cobra schilderijen in de context van de jaren ’50, de wederopbouw, het besef dat de maatschappij niet meer kon terugkeren naar de vooroorlogse orde, gemaakt. Dat geeft een meerwaarde, de context, het plaatsen van gebeurtenissen in de tijd. Ik heb ronduit een hekel aan de Cobra-beweging maar dat heeft meer te maken met smaak (smaak is ook tijdsgebonden), maar ik heb nog meer een hekel aan werk dat totaal uit zijn verband is gerukt. Ik haat dat, bah.

De context van het verhaal dat ik heb geschreven bestaat uit verschillende lagen. Als eerste is er natuurlijk het feit dat er een afstudeerscriptie moet worden geschreven voor het Sandberg instituut, dus datgene wat ik schrijf zal op de een of andere manier in verband moeten staan met mijn werk als kunstenaar. Dan is er mijn interesse in wetenschap, en vooral, zoals de titel van een boek dat ik zopas leende van de bibliotheek, de ‘science in science fiction’. De gevolgen van natuurrampen, klimatologie, archeologie en astronomie. Dat soort dingen.

Verder schrijf ik ‘vanzelf’ al veel en kan de scriptie worden geïnterpreteerd als een test, een proef voor ooit misschien een echte roman.

En als laatste is er Tijd.

In veel dingen die ik schrijf, korte verhalen, flarden zinnen, notities en met name ook mijn eerdere afstudeerscriptie voor de academie van Den Bosch (1998) zit een ruis. Een achtergrondruis, een echo van de oerknal, die me dwingt alles te relativeren. Vanaf de eerste tik van de klok ben ik de enige die stilstaat en, zoals in de romantiek de grootsheid van de wereld niet groots genoeg kon zijn, besef ik, dat ik geen grip heb op de wereld, het heelal, alles.

Door de enorme toevoer van informatie, die in ‘ons’ deel van de tijd de westerse mens voor zijn kiezen krijgt, schemeren mogelijkheden om te ontsnappen aan een gevoel van al te veel zinloosheid, Tot op zekere hoogte kunnen we van ons eigen leven ons privé heelal maken, waarin we begrijpen wat er gebeurt en waarin wij het middelpunt zijn. Veel mensen doen dat door het ‘huisje boompje beestje’ principe toe te passen, vaak met redelijk succes, tenslotte is het een vorm van zelfbeschikking om te kunnen kiezen of je het karmijnrode of azuurblauwe bloesje zult kopen als je twijfelend tussen de kledingrekken van H&M staat, maar of 1 van de 2 bloesjes je leven drastisch een andere wending kan geven is nog maar de vraag.

Anderen, eh, ik bedoel natuurlijk in de context van deze inleiding kunstenaars, maken letterlijk hun eigen universum. Op het ogenblik is het maken van een eigen wereld heel belangrijk bij veel kunstenaars. Sandberg-voorbeelden zijn bijvoorbeeld heel duidelijk Dr. Broadcast, die alleen al door zijn naam een andere persoon wordt dan ‘in het echt’, Rogier Walrecht, wiens wereld bestaat uit een mengeling van banaliteiten en religie, en het werk van enkele jaren geleden van Dylan Graham waarin hij zichzelf als een Mickey Mouse in een decorwereld zette, al is dit werk volgens mij eerder een commentaar op de werkelijkheid.

Ikzelf besta in een wereld vol natuurwetten die zelf weer voor een groot deel slechts uit theorieën bestaat. Over theorieën weet ik een heleboel. Dankzij de theorieën uit de quantum-mechanica kunnen er verschillende dimensies naast elkaar bestaan en elkaar overlappen. Dankzij Einsteins E=MC2 kan tijd zelf als een niet constante natuurverschijnsel worden gezien, onderhevig aan snelheid en massa. En in theorie kan er een nieuwe ijstijd ontstaan in een tijdsbestek van amper 200 jaar.

De grootste drijfveer voor mij, om dingen te maken, vast te leggen, te schrijven is denk ik heimwee. Ik heb soms last van de onverklaarbare en volkomen irrationele gedachte dat ik naar huis wil, ook al zit ik op mijn bank voor de t.v. in mijn huis, of ben ik bij mijn ouders in de tuin een glas cola aan het drinken. Het blijft een vreemd verschijnsel, maar behalve dat ik er zo nu en dan een groot gevoel van onrust aan overhoud, heb ik er verder geen problemen mee. Mocht ik er ernstig mee zitten, dan haast ik mij naar bijvoorbeeld H&M om te kunnen twijfelen tussen het karmijnrode of azuurblauwe bloesje.

Karin Daan, die mij zowel op de academie als op het Sandberg (gast)doceerde, omschreef de achtergrondruis van mijn werk als ‘opgewekte eenzaamheid’, opgewekt in de zin van, nou ja, vrolijk. Ik vond dat een mooie en goed gekozen benoeming omdat ik in mijn gemaakte wereld vaak bijna alleen ben maar daar helemaal geen problemen mee heb. In de echte wereld ben ik bijna nooit alleen, zowel in fysieke als psychologische zin, maar ik geloof wel dat eenzaamheid in iedereen zit. Een gezonde dosis eenzaam zijn is zo slecht nog niet, denk ik. Eenzaamheid relativeert.

Waarnaar heimwee ik?

Het is moeilijk er de vinger op te leggen en dat is ook niet nodig. Als ik werk zou maken dat over een bepaald aspect van mijn heimwee zou gaan, bijvoorbeeld heimwee naar toen ik 4 jaar was, zou ik een thema hebben waar ik nog jaren mee vooruit zou kunnen. Ik zou souvenirs kunnen verzamelen uit mijn kinderjaren en die kunnen verwerken in, eigenlijk in wat dan ook. Maar duidelijke thema’s in de kunst staan me tegen, ze zijn zo ... klein. Ook al neem je als ‘fascinatie’ (wat opvalt aan mensen die onder andere van de Rietveld academie afkomen is dat zij altijd wel een handige uitleg hebben over hun werk door te verklaren dat het betreffende onderwerp een ‘persoonlijke fascinatie’ is) de geboorte en dood van het heelal en alles wat zich binnen dat gebied bevindt, het blijft klein. Van mij mag het onbenoembaar zijn, de ruis sijpelt er wel doorheen, dat is beter dan dat het er van af druipt. 

In een tekst uit het boek ‘On longings’ van Susan Steward, die Tineke Reynders me stuurde, wordt beschreven 
hoe een voorwerp de identiteit van een plek kan aannemen in de vorm van een souvenir. Een voorwerp kan 
natuurlijk ook de ‘identiteit’ aannemen van een tijd. In mijn scriptie is de hoofdpersoon (ik) de enige die een 
zekere echo van een vergane tijd vertegenwoordigt in een wereld die helemaal ondersteboven is gesmeten en 
ben ‘ik’ in zekere zin het souvenir, zoals ook hele oude mensen een bezienswaardigheid zijn door een souvenir 
te zijn van hun tijd en in feite door de jaren heen steeds meer uit hun oorspronkelijke context zijn geplaatst.

   

Ter zake nu: want vandaag is het 4 september 2000 en de wereld is niet wat ze geweest is.

Alexandra Crouwers

Den Bosch, 15 februari 2001

Lees meer >>